Oh, kom er eens kijken

Sinterklaas is weer in het land! Voor veel Nederlanders betekent dit een tijd vol verlanglijstjes, cadeaus inpakken, pepernoten eten, surprises knutselen, en... o jee, een gedicht schrijven, moet dat ook nog? Waarom doen we dat eigenlijk? En sinds wanneer? Lees hieronder alles over de geschiedenis van het sinterklaasgedicht!

Liefdesgedichten: Sinterklaas als matchmaker
Het sinterklaasfeest wordt al sinds de 15e eeuw gevierd, maar niemand weet precies wanneer het eerste sinterklaasgedicht is geschreven. Wel is bekend dat dergelijke gedichten in de 17e en 18e eeuw vaak romantisch van aard waren, omdat Sint Nicolaas onder andere de beschermheilige was van ongetrouwde vrouwen (en daarnaast ook van kinderen, armen, zeevarenden, kooplieden, etc.). Volgens onderzoek van schrijver Klaas Rigterink dateert het oudst bekende sinterklaasgedicht uit 1647. In dit gedicht doet de Nederduitsche dichter Johan van Someren een huwelijksaanzoek aan zijn geliefde. Hij
besluit symbolisch zijn schoen niet bij haar te zetten (ook een eeuwenoude traditie), maar in plaats daarvan zijn hart aan haar te schenken.

“Ist vremt, mijn Engel, dat ick tracht mijn schoen bij u te mogen setten.
… Ick houd mijn schoen en send mijn hert, waarin gij aanbeden wert.”

Sinterklaasgedichten voor kinderen
In de 19e eeuw was het sinterklaasfeest een kinderfeest, en daarmee veranderde de aard van sinterklaasgedichten: ze kregen vaker een opvoedkundige toon. Frits Booy schreef daarover in 2003 in het tijdschrift Literatuur. Hij noemt een gedicht uit 1810, dat vertelt over een jongen die zijn zusje plaagt en als straf geen cadeautje, maar een roe in zijn schoen krijgt.

“Sint Niklaas houdt goede wacht,
Wie zijn kinderpligt betracht,
Of verwaarloost: stoute blaagen
Kunnen nimmer hem behaagen;
Dezen brengt hij, in den schoê,
Niets dan slechts een' berken roê.”

Van kindergedichten tot gedichten voor iedereen
Hoewel het pas in de 20e eeuw gebruikelijk werd om vanuit het perspectief van de Sint aan de ontvanger te schrijven, bestaat er een bijzonder voorbeeld uit 1869. In de Groninger Archieven is een sinterklaasgedicht gevonden, gericht aan de overgrootmoeder van de familie Geertsema. Hierin blikt de Sint liefdevol terug op hoe hij haar al meer dan 80 jaar geleden voor het eerst iets lekkers bracht—aandoenlijk en vol nostalgie.

““T is meer dan tachtig jaar geleden
sinds ik U ’t eerste lekkers bragt.
’T wicht van toen, d’oude vrouw van heden
groot is ’t verschil.”

Rond 1880 werden sinterklaasgedichten steeds populairder, vooral als leuke manier om
cadeaus te beschrijven. Sinterklaas was in die tijd alleen maar een feest voor kinderen tot
12 jaar. Vanaf de 20e eeuw veranderde dat. Volwassenen begonnen steeds vaker mee te
doen aan het feest, en het karakter van de gedichten veranderde mee. In de jaren 30
werden ze minder streng en opvoedkundig, en juist luchtiger en grappiger. Volwassenen
schreven nu gedichten voor elkaar en kinderen maakten rijmpjes voor hun ouders.
Vanaf 1945 werd het gebruikelijk dat alle gedichten nu vanuit ‘De Sint’ kwamen. Hierin
werd vaak met een knipoog kritiek geleverd of een grappige eigenschap van de
ontvanger uitgelicht. Dit gaf het feest een speelse draai en maakte het ook voor
volwassenen nog leuker.

Sinterklaasgedichten in tijden van oorlog
In 1914 brak de Eerste Wereldoorlog uit en de vier daaropvolgende jaren werden gekenmerkt door een uitzichtloze strijd. Hoewel Nederland neutraal bleef, ging het oorlogsgeweld aan Sinterklaas niet onopgemerkt voorbij. Zo publiceerde het Zaanse nieuwsblad De Orkaan een oproep van Sinterklaas voor vrede, afkomstig uit het Gemeentearchief Zaanstad.

“Toch zou ’t mij gelukkig stemmen,
Als ‘k op mijne verre tocht,
Overal, waar nog de menschen Vechten,
vrede brengen mocht"

Ook tijdens de Tweede Wereldoorlog werd Sinterklaas in Nederland gevierd, al waren landelijke intochten om begrijpelijke redenen niet mogelijk. In een tijd van schaarste waren cadeaus vaak bescheiden, maar dat weerhield mensen er niet van om volop gedichten te schrijven. Historica Hinke Piersma deed in 2008 een oproep naar sinterklaasgedichten uit deze periode. Uit haar onderzoek bleek dat deze gedichten vaak een subtiele vorm van binnenshuis verzet waren.

“Gisteren ben ik aangekomen
met mijn schimmel en piet
en de maan schijnt door de boomen
hier in bezet gebied
maar hier geen marsepein en koeken
enkel alleen wildgeraas”

Hulp bij het dichten: van de Bijenkorf naar ChatGPT
Vanaf de jaren 30 van de vorige eeuw werd de commerciële potentie van het sinterklaasfeest ontdekt en ook de dichtkunst ontkwam hier niet aan. Zo kon je bij warenhuisketen De Bijenkorf, bij een besteding van meer dan 5 gulden, een persoonlijk gedicht laten schrijven door een sneldichter. Begin jaren 50 was niemand minder dan Gerrit Kouwenaar, een bekende dichter, actief als sneldichter bij De Bijenkorf. Vanaf dejaren 40 werden daarnaast rijmwoordenboeken, handleidingen voor het schrijven van sinterklaasgedichten, en boekjes met kant-en-klare gedichten populair. Tegenwoordig hoef je niet meer naar een warenhuis of boekhandel voor hulp bij het maken van een sinterklaasgedicht. Het internet staat vol handige hulpmiddelen: van websites als rijmwoordenboek.nl tot platforms waar kant-en-klare gedichten staan, ingedeeld op cadeau of karaktertrek. Net als in de oude gedichtenboekjes kun je eenvoudig iets zoeken op trefwoord, of je nu inspiratie zoekt voor een plantenliefhebber die je met het lootjestrekken hebt getrokken, of wanneer iemand op pakjesavond een nieuw tosti-apparaat in de zak van Sinterklaas kan verwachten.

En waar vroeger beroemde dichters werden ingehuurd om snelle, persoonlijke gedichten te verzinnen, is er nu een nieuwe sneldichter op het toneel: ChatGPT. Met een simpele prompt -wat informatie over de ontvanger, het cadeau en de gewenste lengte- krijg je binnen enkele seconden een bruikbaar sinterklaasgedicht.

Kortom…
Sinterklaasgedichten lijken op het eerste gezicht eenvoudig: vaak zijn ze te herkennen aan eindrijm met een simpel rijmschema (aa, bb, cc, enzovoort), beginnen ze met “Sinterklaas zat eens te denken…” en sluiten ze af met “Groetjes van Sint en Piet.”

Maar zoals de geschiedenis laat zien, zijn sinterklaasgedichten allesbehalve simpel. Ze hebben gediend als liefdesverklaringen, opvoedkundige hulpmiddelen, uitingen van respect en liefde, grapjes tussen vrienden, oproepen tot vrede en zelfs als verzetsuitingen. Ze worden geschreven door jong en oud, ouders en kinderen, vrienden, beroemde dichters en zelfs computerprogramma’s. Kortom, een traditie met een rijke geschiedenis.

Dus, moet jij ergens deze week nog een sinterklaasgedicht schrijven? Pak die pen en haal je inspiratie uit de geschiedenis!