Functioneel lezen: natuurlijk wel!

Het belang van functioneel kunnen lezen en hoe het onderwijs dit kan stimuleren.

Lezen: we doen het allemaal dag in, dag uit, zelfs degenen onder ons die niet zo graag met hun neus in de boeken duiken. We worden in het dagelijks leven voortdurend geconfronteerd met tekst, van kleine tekstjes zoals appjes, koppen van nieuwsberichten en reclameslogans, tot belangrijke zaken als contracten, bijsluiters en belastingbrieven.

Functioneel lezen
Hierom is het belangrijk dat iedereen functioneel kan lezen. Dat wil zeggen, in staat is relevante informatie uit een tekst te halen en deze informatie te verwerken (oftewel, begrijpend lezen). Het is inmiddels welbekend dat het in het onderwijs in Nederlands niet goed gesteld is met het begrijpend lezen. We zien continu nieuwsitems voorbij komen die ons vertellen dat de leesvaardigheid van Nederlandse jongeren steeds verder daalt (denk aan de meest recente PIRLS- en PISA-onderzoeken). Hierdoor dreigt een groot aantal Nederlandse jongeren functioneel laaggeletterd te raken. Dit heeft niet alleen effect op schoolresultaten, maar verslechtert later ook hun kansen in de maatschappij. Functioneel kunnen lezen is cruciaal in ons dagelijks leven, zowel persoonlijk als professioneel, omdat het ons in staat stelt om te navigeren door een overvloed aan informatie en om beslissingen te nemen.
Functioneel kunnen lezen is dus ontzettend belangrijk, maar hoe leren kinderen dit? Tot ongeveer tien jaar zijn leerlingen vooral bezig met het leren om te lezen. Hierbij staat het leren van technische leesvaardigheden centraal, zoals het decoderen van letters naar klanken en het vormen van woordbeelden. Vanaf ongeveer 10 jaar verschuift het leesdoel naar lezen om te leren. Kinderen lezen met een specifiek doel voor ogen, bijvoorbeeld vanuit interesse in een bepaald onderwerp, omdat ze een werkstuk moeten maken, of omdat ze willen weten hoe iets moet. Dat lezen om te leren is wat we noemen 'natuurlijk leesgedrag': lezen vanuit een intrinsieke motivatie. Lezen om te leren staat ook ten grondslag aan het worden van een functionele lezer.

(Lees)motivatie
Hoe kan het onderwijs ervoor zorgen dat leerlingen als functionele lezers hun school verlaten? Allereerst, (lees)motivatie. Motivatie is hetgeen wat iemand beweegt om iets te doen. Dit kan van binnen (intrinsiek) of van buiten (extrinsiek) komen. De zogenoemde Self-Determination Theory, bedacht door wetenschappers Ryan en Deci in 2000, draait om het onderscheid tussen intrinsieke en extrinsieke motivatie. Hierbij veronderstellen zij dat intrinsieke motivatie sterker bepaalde psychologische basisbehoeften vervult dan extrinsieke motivatie, namelijk: autonomie (heb ik de vrijheid om te lezen wat ik wil lezen?), competentie (lees ik op een niveau waardoor ik er iets van leer?) en verbondenheid (word ik gewaardeerd door de leerkracht/klasgenoten?). Hoewel veel leerlingen liever een spannende avonturenroman lezen, gaat deze theorie zeker niet alleen op voor fictie maar ook juist voor informatieve teksten. Begrijpend lezen behoeft dus ook intrinsieke motivatie! Volgens deze theorie loont het dus om als leerkracht de leerlingen te laten kiezen waarover zij willen lezen, op een niveau dat bij hen past, en om te laten zien dat lezen en leren loont.

Diep begrip
Het is van belang om vanuit de inhoud van de tekst te werken, waardoor lezen een functionele bezigheid wordt. De leerling moet een duidelijk leesdoel voor ogen hebben, waarbij de inhoud van de tekst dient als het instrument om dat doel te bereiken. Actief aan de slag gaan met een rijke tekst stelt leerlingen in staat om een dieper tekstbegrip te ontwikkelen dan wanneer ze de tekst oppervlakkig lezen en vervolgens een aantal vragen beantwoorden. Deze benadering staat ver af van de inhoud van de tekst zelf. Kritiek die vaak geuit wordt over het vak begrijpend lezen richt zich meestal op deze manier van leesonderwijs. Oppervlakkig lezen is namelijk geen natuurlijk leesgedrag; wanneer je een tekst leest om kennis op te doen of te leren hoe iets moet, ga je verder dan alleen de titel lezen, de eerste paar zinnen van elke alinea bekijken en snel door de rest van de tekst scannen. Het is echter wel van belang dat leerlingen leesstrategieën aangeleerd krijgen. Pas wanneer leerlingen de structuur van een tekst kunnen doorgronden en begrijpen hoe verschillende alinea's zich tot elkaar verhouden, kunnen zij tot een dieper tekstbegrip komen.

Werken met teksten
Dus, hoe kan dit in de praktijk worden toegepast? Door leerlingen te laten kiezen uit rijke en uitdagende teksten die voldoen aan hun psychologische basisbehoeften. Rijke teksten zijn authentieke teksten uit bestaande bronnen. Deze teksten gaan over interessante en/of herkenbare thema’s bevatten natuurlijk taalgebruik (gevarieerde woordenschat en duidelijke structuur) en zijn niet geschreven naar een specifiek onderwijsdoel toe. Deze teksten zijn prikkelend en wekken automatisch interesse op, wat natuurlijk leesgedrag stimuleert. Met rijke teksten kunnen leerlingen actief aan de slag. Met een specifiek leesdoel voor ogen zou de leerling zich de volgende vragen moeten stellen: "Wat weet ik al van het onderwerp? Wat staat er precies en waarom heeft de schrijver dit zo opgeschreven? Hoe verhouden de verschillende alinea’s zich tot elkaar? Waar kan ik deze tekst voor gebruiken? Wat vind ik van deze tekst?"

Een tekst is opgebouwd uit verschillende niveaus: het micro-niveau (woorden en zinnen), het meso-niveau (alinea's), en het macro-niveau (de tekst als geheel). Om een tekst volledig te begrijpen, moet een leerling in staat zijn om elk van deze niveaus te doorgronden. Het begrip van een tekst komt tot stand door het begrijpen van de betekenis van de woorden, de inhoud en de relaties tussen de alinea's. Daarnaast is het belangrijk de tekstsoort en de intentie van de schrijver te herkennen. Wanneer dit is gelukt zouden leerlingen nog een specifieke verwerkingsopdracht kunnen maken, zodat zij een specifiek leesdoel kunnen nastreven. Dit leesdoel kan kennisgericht zijn of zoiets als een creatieve opdracht. Denk hierbij aan een werkstukje, een poster, een presentatie of een schrijfopdracht.

Kortom…
Door leerlingen te stimuleren om functionele lezers te worden, door hun leesmotivatie te vergroten, uitdagende teksten aan te bieden en ze een duidelijk leesdoel te geven, zullen ze niet alleen tijdens hun schoolcarrière profiteren, maar ook later als actieve en betrokken leden van de maatschappij.