De makers aan het woord: lesmateriaal voor burgerschap

Hoe educatieve uitgeverijen de brug slaan tussen concept en praktijk.

Sinds 2006 is burgerschap een verplicht onderdeel van het onderwijs, vastgelegd in de Wet op het primair onderwijs (WPO) en de Wet op het voortgezet onderwijs (WVO). Op 1 augustus 2021 zijn de eisen voor burgerschapsonderwijs aangescherpt, met nadruk op een geïntegreerde aanpak. 

Burgerschap is een van de basisvaardigheden in het onderwijs, naast taal, rekenen en digitale geletterdheid. Het doel is leerlingen bewust te maken van hun rol in de maatschappij en hen te helpen ontwikkelen tot verantwoordelijke en betrokken burgers.

Dit klinkt logisch, maar toch zitten scholen vaak met de handen in het haar over burgerschap: Wat wordt je visie op burgerschap? Hoe integreer je het bij andere vakken? Welke vaksectie moet dit oppakken? Hoe zorg je dat alle doelen aan bod komen?

Gelukkig kunnen educatieve uitgeverijen deze zorgen verlichten. Het ontwikkelen van producten die scholen ondersteunen bij het voldoen aan deze verplichtingen voor burgerschap is een belangrijke taak van uitgeverijen. Maar hoe komt lesmateriaal voor burgerschap tot stand, van concept tot eindproduct?
En waar moet allemaal rekening mee worden gehouden?

Dia is zo’n educatieve aanbieder die lessenreeksen onder de naam Diaplus Burgerschap ontwikkelt.
Redacteuren Diana en Charlotte werken samen met auteurs Hanneke en Evelien om tien lesreeksen te
maken met verschillende burgerschapsthema's. Om een beter beeld te krijgen van hoe deze lesreeksen tot stand komen, hebben we hen gevraagd naar hun werkwijze.

Dus, wat betekent burgerschap voor jou?

Charlotte: Burgerschap gaat wat ons betreft om het verantwoord kunnen participeren in de maatschappij. Het gaat om het bevorderen van gelijkheid, rechtvaardigheid en solidariteit, het streven naar een inclusieve en duurzame maatschappij waar iedereen zich thuis voelt. Met voldoende burgerschapskennis kun je een goed onderbouwde mening vormen en sociale competenties ontwikkelen. Heel belangrijk voor een leven vol zelfvertrouwen, tolerantie en de vaardigheid om beslissingen te nemen in onze snel veranderende maatschappij.

Hanneke: Bewust zijn dat de wereld niet alleen om jou draait en hiernaar kunnen handelen. Nog steeds een prachtige slogan: De maatschappij, dat ben jij.

Wat was jullie favoriete thema om te ontwikkelen als auteurs en waarom?

Hanneke: Ik heb tot nu toe twee casussen en een project gemaakt. Wat leuk heel is aan de casussen is dat je informatie uit verschillende hoeken gebruikt om tot de casus binnen een thema te komen. Maar ik kies denk ik toch thema Diversiteit (project: ik-en-jij boek). Diversiteit gaat over zoveel verschillende kanten. Het lijkt me zelf ook interessant om zo’n boek te maken over mezelf en een ander op de wereld. Ik vond het leuk om per bladzijde van het boek een compact stukje te schrijven en toch te kunnen aangeven waarin je nou kunt verschillen van een ander.

Evelien: Mijn favoriete thema om te ontwikkelen is "vrijheid & inspraak." Dit thema is het eerste thema dat ik heb ontwikkeld, en het is bijzonder omdat het leerlingen de kans geeft om na te denken over fundamentele waarden zoals vrijheid van meningsuiting, participatie en democratie.

Wat zijn de belangrijkste doelstellingen van het burgerschapsonderwijs dat jullie ontwikkelen?

Diana: De drie domeinen waarin de wettelijke doelen zijn geformuleerd, zijn: schoolcultuur, samenleving & democratie en maatschappelijke vraagstukken. Daarbinnen is aandacht voor onder andere diversiteit, democratische waarden, maatschappelijke en democratische betrokkenheid. In onze lessenseries besteden we aandacht aan thema’s binnen al deze domeinen. Het was soms best moeilijk kiezen, want
er zijn natuurlijk nogal wat maatschappelijke vraagstukken. We hebben gekozen voor een praktische aanpak in onze lessenseries. Leerlingen gaan in een lessenserie aan de slag met een casus of project. In de serie ‘Digitale omgangsvormen’ binnen het thema Digitale Samenleving gaan ze bijvoorbeeld onderzoeken wat voor digitale etiquette er is en wat de invloed is van nepnieuws. En in de serie ‘Stem op mij’ leren ze hoe ze voor de belangen van een grote groep kunnen opkomen.

Evelien: We willen leerlingen bewust maken van hun rol en verantwoordelijkheden als burgers in een democratie. We leren hen de basisprincipes van democratie, rechten en plichten, en maatschappelijke processen. Daarnaast brengen we vaardigheden bij zoals kritisch denken, debatteren, samenwerken en besluitvorming, en benadrukken we waarden als respect, tolerantie en betrokkenheid. We willen dat onze lessen actieve deelname aan de gemeenschap en een positieve bijdrage stimuleren.

Hanneke: Het belangrijkste voor mij is bewustwording. De teksten die gebruikt worden zijn ondersteunend materiaal, een manier om zelf na te denken over de thema’s.

Hoe verloopt het proces van de ontwikkeling van burgerschapslesmateriaal, van concept tot eindproduct?

Evelien: Het proces verloopt in verschillende stappen: We beginnen met een creatieve brainstormsessie. Hierna maken we een planning en gaan we aan de slag met het schrijven en ontwerpen van het lesmateriaal. Collega’s en docenten beoordelen ons werk en gaven waardevolle feedback die we verwerken. Uiteindelijk maken we het definitieve lesmateriaal gereed en stellen het beschikbaar voor scholen.

Hanneke: Aan de hand van de thema’s wordt een opdracht bedacht om het wat concreet te maken. Vervolgens zoeken we teksten waarin informatie gevonden kan worden (informerend) of meningen van mensen staan over het onderwerp (opiniërend). Uit elke tekst kun je informatie halen die gecombineerd kan worden met kennis die je al hebt of kunt combineren met kennis uit andere teksten. Dit resulteert in een eindopdracht waarin gebruik gemaakt kan worden van de vorige lessen.

Diana: Wij volgen de ontwikkelingen binnen het onderwijs en de wetenschap op de voet. Naast burgerschap is lezen één van de vier basisvaardigheden waar de nadruk in het onderwijs op moet liggen. Bij Diaplus werken we al jaren aan lesmateriaal om van leerlingen goede lezers te maken. Onlangs bleek dat één van de oorzaken van de dalende leesvaardigheid onder leerlingen is dat ze te weinig evalueren. Daarom wilden wij in de lessenseries burgerschap en leesvaardigheid hand in hand laten gaan, zodat je aan twee competenties tegelijk werkt. Dat was onze grote uitdaging. Het zijn lessenseries die naast de burgerschapscompetenties een beroep doen op de bij vele leerlingen achtergestelde competentie binnen het begrijpend lezen: evalueren.

Charlotte: Aanvankelijk wilden we Diaplus-thema’s ontwikkelen voor burgerschap, maar realiseerden ons dat dit onderwerp eigen, uitgebreide lessenseries verdiende. Ik ben 2 jaar geleden begonnen bij Dia als stagiaire. Tijdens mijn stage ontwikkelde ik een casus-opdracht: een bronnenboekje met verschillende teksten en opdrachten om deze te vergelijken en een schrijfopdracht. Dit concept bleek ideaal voor burgerschap. De auteurs hebben dit verder uitgewerkt, en met input van docenten hebben we nu prachtige lessenseries gecreëerd.

Gebruiken jullie ook feedback uit de praktijk?

Diana: Wij hebben eerst een concept uitgewerkt en dat hebben we voorgelegd aan diverse scholen. De reacties die we daarop kregen, hebben we verwerkt en dat heeft tot een beter eindresultaat geleid. Zo weten wij ook zeker dat onze lessenseries goed aansluiten bij de lespraktijk. De eerste tien lessenseries richten zich op de onderbouw van het voortgezet onderwijs, volgend jaar ontwikkelen we materiaal voor het basisonderwijs.

Charlotte: Zeker! We hebben ons materiaal zowel in het primair als voortgezet onderwijs laten zien. Deze scholen hebben ons waardevolle inzichten gegeven over hoe je materiaal ontwikkelt dat in de praktijk goed werkt. Zelf kunnen we namelijk allerlei leuke concepten bedenken, maar het zijn de leraren die ermee aan de slag moeten. Daarom is hun mening over de werkbaarheid van onze lessenseries cruciaal.

Hoe zorgen jullie dat het lesmateriaal inclusief en representatief is voor diverse groepen in de samenleving?

Hanneke en Evelien: We stellen de opdrachten waarin je over je eigen leven / positie in de wereld / positie ten opzichte van anderen moet vertellen vrij algemeen op. We hebben over elk thema een overleg en zijn scherp op elkaar. We maken materiaal dat voor iedereen toegankelijk is, met verschillende leerstijlen en behoeften in gedachten.

Charlotte: Wat mij enorm heeft geholpen, is het bezoeken van scholen met diverse populaties. We hebben scholen in de stad en buiten de stad bezocht, evenals scholen met leerlingen van verschillende niveaus, achtergronden en uit diverse gezinssamenstellingen. Dit alles komt voor in de samenleving en is allemaal even oké. We vinden het belangrijk dat ons materiaal niemand onbedoeld buitensluit.

Diana: Wij bespreken alle kopij met het hele team en dan kijken we kritisch naar de inclusiviteit van ons lesmateriaal, zodat we zorgen voor voldoende etnische diversiteit en genderdiversiteit en minder stereotypering.

De kerndoelen voor burgerschap zijn nog niet definitief, wat het ontwikkelproces bemoeilijkt, maar doordat we de ontwikkelingen van de kerndoelen voor burgerschap op de voet volgen, ontdekten we een duidelijke lijn die zeker gevolgd gaat worden. Het is voor scholen natuurlijk belangrijk dat het lesmateriaal aan de wettelijke eisen voldoet. Wij hebben met deze input diverse brainstormsessies gehad, samen met een team van ervaren auteurs en docenten. Wij zijn heel trots op de mooie uitkomst.